Tiết Văn Đệ, một nữ nghệ sĩ 8x đến từ Thâm Quyến (Trung Quốc), đã từ bỏ công việc ổn định để theo đuổi đam mê nghệ thuật với chất liệu thủy tinh. Hành trình sáng tạo “du mục” của cô trải dài khắp đất nước, từ những nhà máy tơ lụa đến các xưởng thủy tinh, tạo nên những tác phẩm tinh tế và đầy cảm hứng.
6 năm trước, cô từ bỏ công việc trong cơ quan nhà nước, một mình, một chiếc xe, bắt đầu hành trình sáng tạo “du mục” khắp cả nước. Tác phẩm của cô rất tinh tế và giàu cảm hứng. Cô “cấy” cử chỉ kéo tơ của các nữ công nhân nhà máy vào trong những quả cầu thủy tinh, để suy ngẫm về lao động vô hình của phụ nữ. Cô cũng chồng những bức ảnh cũ và trò chơi dây lên tấm kính phẳng rồi nung chảy, để khám phá sự gần gũi và xa cách trong các mối quan hệ gia đình.
Văn Đệ từng là một trong những sinh viên đầu tiên của ngành thủy tinh tại Trung Quốc. Năm cô tốt nghiệp thạc sĩ và trở về nước, môi trường sáng tạo trong nước gần như “hoang vu”. Giờ đây, nghệ thuật thủy tinh đã được công chúng biết đến nhiều hơn, và cũng có nhiều cơ hội cư trú và được ủy thác sáng tác hơn. Văn Đệ hiện tại đang tận hưởng cuộc sống “nay đây mai đó”: “Tôi để bản thân trôi theo dòng chảy, xem mình sẽ trở thành người như thế nào”.
Đam mê du mục và hành trình sáng tạo cùng thủy tinh
Năm 2018, cô từ bỏ công việc trong cơ quan nhà nước để bắt đầu sáng tác nghệ thuật toàn thời gian, và thủy tinh là chất liệu cô yêu thích nhất. Nhưng thủy tinh cũng có “tính khí” riêng của nó, nếu thao tác không đúng hoặc ủ không đúng thì rất dễ bị nứt vỡ, cần phải kiên nhẫn. Văn Đệ cảm thấy mình rất giống thủy tinh, trông nhẹ nhàng nhưng lại có sức nặng thực sự. Ở nhiệt độ cao, thủy tinh là chất lỏng, mềm mại, dễ chảy, nhưng sau khi nguội đi thì rất cứng.
“Tôi cũng khá cứng đầu, khá kiên cường”, cô chia sẻ. Văn Đệ đã làm việc với thủy tinh gần 20 năm, tác phẩm của cô đã được trưng bày tại Anh, Mỹ, Đức, Séc và Na Uy. Sau khi tốt nghiệp, cô đã làm đủ mọi việc ở bảo tàng nghệ thuật, rồi tiếp tục làm công tác cứu hộ mèo hoang trong nhiều năm, thỉnh thoảng làm một số tác phẩm nghệ thuật công cộng.
Tháng 11, tại nhà máy thủy tinh Bác Sơn ở Tề Bồ, Sơn Đông, Văn Đệ vẫn miệt mài làm việc khi trời gần tối. Các thợ thủy tinh đã tan ca, nhà máy vắng lặng, chỉ còn lò nung thủy tinh khổng lồ tỏa ra ánh lửa và hơi nóng. Trong xưởng, trên một chiếc bàn gỗ loang lổ vết bẩn, bày vài mẫu khuôn mà cô vừa lật. Khi sáng tác, cô luôn mặc một chiếc áo blouse trắng đã ngả vàng, trông rất giống một nhà nghiên cứu trong phòng thí nghiệm.
Văn Đệ thường sử dụng kỹ thuật thổi thủy tinh để sáng tác. Kỹ thuật thổi thủy tinh là dùng nhiệt độ cao để nung chảy thủy tinh (duy trì ở 1200 độ C), sau đó dùng dụng cụ lấy thủy tinh nóng chảy từ lò nung ra để thổi và tạo hình. Lúc này, thủy tinh ở dạng lỏng như mật ong, vàng óng ánh, trông rất hấp dẫn.
“Nhưng nó cũng tốn công nhất, tốn thiết bị, tốn điện, tốn khí, tốn nguyên liệu, tốn nhân lực. Mặc dù các nhà máy thủy tinh có ở khắp nơi trong nước, nhưng những nơi đáp ứng được nhu cầu sáng tạo thì chỉ đếm trên đầu ngón tay”, Văn Đệ chia sẻ.
Những ngày này, 9 giờ sáng cô đã vào xưởng làm khuôn, lật khuôn, ăn trưa qua loa, rồi tối lại chạy đến một xưởng thổi thủy tinh khác để thổi thủy tinh. Đôi khi, cô phải chạy đến nhiều nơi khác nhau để tìm nguyên liệu, hàn kim loại, tìm thợ rèn để sửa đổi đồ vật. Cô phải luôn hình dung trong đầu, không để bất kỳ khâu nào bị bỏ sót. Sắp tới, cô có một buổi triển lãm tại Bảo tàng Nghệ thuật Trọng Thị ở Bắc Kinh, thời gian rất gấp rút.
Nửa tháng trước, cô đã tự mình lái xe từ Thâm Quyến đến Tề Bồ, tổng quãng đường dài 2100 km. Cô xuất phát lúc 10 giờ sáng, lái đến khi mặt trời lặn, trung bình mỗi ngày lái 8 tiếng. Một mình, một chiếc xe, cô tự gọi phương thức làm việc của mình là “du mục”. Mỗi lần đến nơi cư trú hoặc đến các nhà máy thủy tinh để sáng tác, cô đều phải di chuyển, giống như chuyển nhà. Chiếc SUV màu đỏ của cô, sau vài năm đã chạy được 110.000km.
Cô thích cảm giác “khoáng đạt” khi lái xe, ngắm cảnh, nghe podcast. Khi đi qua những con sông lớn mà cô chưa từng ngờ tới, cô lại bất chợt thốt lên kinh ngạc. Những điều thú vị bắt gặp trên đường đi hoặc trong cuộc sống hàng ngày là nguồn cảm hứng cho Văn Đệ. Khó có thể nói tác phẩm của cô tập trung vào một chủ đề cụ thể. Cô muốn giữ lại những điều ngẫu hứng, do đó, cô di chuyển, lang thang khắp nơi, tìm kiếm những vật liệu và sản phẩm có sẵn mà cô có thể sử dụng.
Những tác phẩm ý nghĩa của Văn Đệ về cuộc sống
Năm 2022, Văn Đệ tham gia chương trình cư trú “Dự án Sông ngòi” của Trung tâm Nghệ thuật Đại Càn, dọc theo vùng nước của đồng bằng sông Châu Giang để thăm một số nhà máy sản xuất. Tại nhà máy tơ Nam Hải ở Phật Sơn, cô thấy các nữ công nhân đứng trước hàng loạt máy móc, tách tơ từ kén tằm, thoăn thoắt tách và nối những sợi tơ mỏng hơn cả sợi tóc. Những động tác xoay chuyển ngón tay của họ đặc biệt thu hút, rất mạnh mẽ. Lúc đó, cô đã nghĩ đến việc dùng kỹ thuật thổi thủy tinh để thể hiện các tư thế tay của họ.
Cô đã thuyết phục các nữ công nhân của nhà máy tơ tham gia vào quá trình sáng tạo của mình, tạo khuôn cho các động tác kéo tơ của họ, sau đó sử dụng kỹ thuật thổi thủy tinh để “đóng băng” những động tác đó trong những quả cầu thủy tinh trong suốt. Vì nơi cư trú ở khách sạn, không có xưởng, cô chỉ có thể làm khuôn trong nhà vệ sinh của khách sạn. Chiếc xe cũng trở thành kho di động tạm thời để vận chuyển vật liệu và khuôn mẫu.
Phiên bản đầu tiên có tên “Gossamer” (Du Tơ).
Khi triển lãm, cô treo chúng trong một không gian cao hơn chục mét, những quả cầu thủy tinh như lơ lửng giữa không trung. Bạn có thể thấy một bàn tay trong quả cầu thủy tinh, thậm chí cả vân tay cũng rõ ràng, nhưng bên trong thủy tinh lại trống rỗng, không có gì cả. Mối quan hệ vô hình này giống như những gì cô cảm nhận được từ công việc của những nữ công nhân.
Việc kéo tơ trông có vẻ nhẹ nhàng nhưng thực chất đòi hỏi kinh nghiệm lâu năm và sự khéo léo của đôi tay. Các nữ công nhân nói với cô rằng ngay cả những sợi tơ mỏng như vậy cũng có thể làm đứt tay họ. Cô đã làm việc cùng các nữ công nhân trong nhiều ngày, và năm ngoái, khi làm lại tác phẩm này, cô tìm đến họ.
Tên của tác phẩm chính là tên của họ: A Mai, A Trân. Trong quá trình giao tiếp với họ, cô thực sự cảm nhận được sức nặng của cuộc sống. Sau đại dịch, nhà máy tơ làm ăn không tốt, họ đều phải làm nhiều công việc bán thời gian, lại còn phải chăm sóc con cái, cuộc sống rất khó khăn. Nhưng họ đều rất siêng năng và lạc quan.
Phiên bản mới “Trong cơ thể cô ấy” đều là màu đỏ, phần nào ám chỉ cơ thể phụ nữ. “Cô ấy” vừa chỉ nữ công nhân, vừa chỉ thủy tinh, cơ thể thủy tinh cũng bị một bàn tay chọc vào. Trong phiên bản mới nhất, cô cũng đưa bàn tay làm tác phẩm của mình vào trong, theo một nghĩa nào đó, cô cũng rất giống một nữ công nhân.
Văn Đệ cho biết mình luôn hứng thú với hình thái phân dạng (fractal). Phân dạng có thể thấy ở khắp nơi trong tự nhiên: Cành cây, sừng động vật, tia chớp, ngọn lửa, sự phân chia tế bào, các chi của con người,… Năm 2021, khi cư trú tại Cảnh Đức Trấn, cô đã cắt thủy tinh nóng để tạo ra nhiều đầu nhọn từ quả cầu thủy tinh, tạo thành những “chiếc sừng”.
Trong bảy nhóm tác phẩm điêu khắc này, phần trên được làm bằng gốm sứ, có kết cấu bề mặt thô ráp, mô phỏng sừng hươu và rễ cây, nhưng được cố tình làm thành màu hồng, trông rất giống san hô. Phần đế là một miếng gang bị gỉ sét tạo thành góc 90 độ, phản chiếu một chiếc sừng thủy tinh vươn xuống phía dưới. Nó giống như hình ảnh phản chiếu của gốm sứ, cũng giống như một bóng ma.
Chuỗi tranh khắc thủy tinh là tác phẩm cô chồng các hình ảnh lên nhiều lớp kính phẳng rồi nung chảy, để khám phá sự gần gũi và xa cách trong các mối quan hệ gia đình cùng người thân.
Tác phẩm nghệ thuật công cộng đầu tiên của cô được đặt tại ga tàu điện ngầm sân bay Thâm Quyến có tên là “Thế giới tươi đẹp”, sử dụng kỹ thuật khảm kính của cửa sổ kính màu truyền thống trong nhà thờ.
Chuỗi tác phẩm “Truy đuổi không khí” là tác phẩm nghệ thuật công cộng cô được mời thực hiện tại khuôn viên trường Đại học Trung Văn Hồng Kông ở Thâm Quyến. Đây là một tác phẩm có thể hòa nhập với môi trường, sử dụng thủy tinh như thể “vẽ viền cho không khí”, dựng một cột thủy tinh cao 3 mét trên bờ hồ sen, bên trong là những quả cầu thủy tinh lớn bị ép biến dạng, giống như trạng thái dính chặt của không khí trong không gian kín. Trong hồ sen có rất nhiều cá và ếch, cô đã làm một thiết bị bong bóng thủy tinh nổi trên mặt nước, tạo cảm giác như đang thở, sôi sục.
Tháng 11 năm nay, triển lãm cá nhân của cô đã khai mạc tại Bảo tàng Nghệ thuật Trọng Thị ở Bắc Kinh. Trong hai cửa sổ lớn, cô đã đặt hơn mười tác phẩm sắp đặt. Cửa sổ thu hút người ta nhìn trộm, cô muốn mang đến cho người xem trải nghiệm tìm kiếm kho báu, thông qua những sợi dây và sự phản chiếu của gương để khám phá những vật thể “tinh nghịch” này.
Dự định tương lai của Văn Đệ với đam mê thổi thủy tinh
Văn Đệ vào đại học năm 2006. Khi đó, ngành thủy tinh của Học viện Mỹ thuật Trung Quốc vẫn là một ngành mới, lại hiếm hoi, ngay cả các giáo viên cũng được điều chuyển từ các ngành khác để thành lập xưởng thủy tinh. Khi còn đi học, cô chỉ học về thủy tinh nung chảy trong lò, hơi giống như điêu khắc truyền thống, trước tiên làm tượng bằng đất sét, sau đó làm khuôn, cuối cùng để thủy tinh thành hình trong lò nung. Lúc đó, cô chưa tiếp xúc với thủy tinh nóng, chỉ thấy thổi cốc ở các nhà máy sản xuất cốc thủy tinh.
Cô cảm thấy mình chưa học kỹ ở bậc đại học, kiến thức còn non nớt. Với tinh thần “học một nghề yêu một nghề”, cô đã đến Học viện Nghệ thuật Hoàng gia Luân Đôn để tiếp tục học về thủy tinh ở bậc thạc sĩ. Khi đó, có rất ít người Trung Quốc trong trường. Sau khi đến Anh, cô mới tiếp xúc với nghệ thuật đương đại và hiểu thêm về chất liệu thủy tinh. Lúc đó, cô chỉ hiểu rõ một điều: “Tôi không muốn trở thành nghệ sĩ thủy tinh, mà muốn trở thành một nghệ sĩ sử dụng chất liệu thủy tinh để sáng tác”.
Sau đó, cô phát hiện ra rằng, thủy tinh ở Trung Quốc cổ đại thường được sử dụng làm vật thay thế, ví dụ như để giả ngọc và phục chế đồ gốm. Người Trung Quốc coi trọng ngọc và gốm sứ, họ thích những thứ mờ đục hơn. Trước khi đi du học, cô cũng thích làm thủy tinh mờ.
Năm 2012, sau khi tốt nghiệp trở về nước, cô cũng không biết làm thế nào để trở thành một nghệ sĩ. Tất nhiên, còn một lý do quan trọng nhất: Môi trường sáng tạo thủy tinh trong nước gần như hoang vu, làm thủy tinh rất cần thiết bị. Là một sinh viên nghệ thuật mới ra trường, không có nhiều tiền, cần phải giải quyết vấn đề sinh tồn của bản thân trước, nên cô đã chọn một công việc có vẻ gần gũi hơn, thông qua kỳ thi công chức, cô đã vào làm việc tại Bảo tàng Nghệ thuật Thâm Quyến.
Ở Bảo tàng Nghệ thuật Thâm Quyến, cô đã làm đủ mọi việc, từ giám tuyển, viết phê bình, tổ chức các hoạt động giáo dục công cộng, hội thảo, viết bài quảng bá trên MXH,… Đồng thời, hầu như năm nào cô cũng dành dụm ngày nghỉ để đến Mỹ tham gia các hội thảo, học hỏi kỹ thuật thủy tinh. Chuỗi tác phẩm “Gặp gỡ” là tác phẩm cô sáng tác khi tham gia hội thảo thủy tinh ở Mỹ. Cô đã làm một nhóm tác phẩm sắp đặt trong rừng ở Seattle, Mỹ. Chúng giống như những sinh vật nhỏ đang thì thầm trong rừng.
Cuối năm 2017, ban ngày làm việc ở bảo tàng nghệ thuật, buổi tối đến nơi cư trú, cũng là lúc cô học lái xe. Cô chạy xe trong thành phố Thâm Quyến, 3 tháng đã lái được 8.000km, và thực hiện triển lãm cá nhân “Xì hơi”, tìm lại được chút cảm giác làm nghệ thuật. Cái tên “Xì hơi” bắt nguồn từ tên tiếng Anh của triển lãm là “form form form”, đọc liền nhau nghe giống như tiếng xì hơi. Triển lãm này chủ yếu là sự khám phá về hình dạng. Đặt bốn quả cầu thủy tinh trong suốt vào một bể thủy tinh, tạo nên một sức căng tinh tế. Chiếc xe đẩy nhặt được đã được dán băng keo cảnh báo màu vàng đen, trên đỉnh cắm hai quả cầu thủy tinh, giống như đang chơi trò chơi, nhưng lại hỗ trợ lẫn nhau.
Trước khi quyết định nghỉ việc, Văn Đệ đã ở trong trạng thái bị áp lực và tự phủ nhận bản thân. Những hình dạng méo mó, có lỗ, có vết nứt này cũng liên quan đến trạng thái của cô lúc bấy giờ. Cô muốn thể hiện phản kháng lại sự hoàn hảo, con người nên cho phép bản thân được lơi lỏng một chút, có chỗ “xì hơi” thì mới có cách để thở.
Thực ra, việc sinh tồn bằng nghệ thuật khá khó khăn. Hiện tại, cô sống chủ yếu bằng việc bán tác phẩm tại các triển lãm của phòng tranh và các tác phẩm được ủy thác, thỉnh thoảng có thêm thu nhập từ một số dự án thiết kế. Các tác phẩm được ủy thác về cơ bản chỉ đủ trang trải chi phí vật liệu và sản xuất. Các chương trình cư trú về cơ bản không có tiền, chỉ cung cấp chỗ ở và xưởng làm việc, nhưng đối với cô, việc cư trú rất quan trọng.
Mùa hè năm nay, cô tham gia chương trình cư trú tại Không gian Khí ở Trùng Khánh. Thật trùng hợp, nó nằm trong một nhà máy thủy tinh bỏ hoang ở Bắc Bội, Trùng Khánh. Sau khi đến đó, cô mới biết rằng ngành công nghiệp thủy tinh ở Bắc Bội đã từng rất phát triển vào thế kỷ trước. Cô dành mỗi ngày để khám phá tàn tích của nhà máy thủy tinh. Một lần nọ, trước một chiếc máy tiện chưa được dỡ bỏ hoàn toàn, cô phát hiện ra một dòng thủy tinh đông cứng đang chảy xuống, nó đã dừng lại như vậy trong 10 năm. Cô sờ vào nó, cảm giác như đang chạm vào thời gian. Cô còn tìm thấy một số nguyên liệu dưới đáy lò nung, định nung chảy chúng để làm gì đó.
Mọi người thường nói rằng trông cô rất vất vả khi làm ra các tác phẩm, cũng phải đi rất xa. Nhưng cô lại thích quá trình lái xe, đặc biệt là lái xe đường dài. Cô có thể lái xe 8 tiếng/ngày, chỉ cần dừng lại một hoặc hai lần để đổ xăng, đi vệ sinh. Khi lái xe, cô thường xuyên có cảm hứng và sự giác ngộ dâng trào, có cảm giác đất trời rộng lớn mặc sức cho mình “tung hoành”.
Năm 2025, cô dự định đến Long Tuyền, Chiết Giang để tham gia một chương trình cư trú về gốm sứ, sau đó sẽ quay lại Không gian Khí ở Trùng Khánh để hoàn thành chương trình cư trú và triển lãm. Văn Đệ chia sẻ: “Đối với tôi, nghệ sĩ không phải là một cái mác, mà giống như một lối sống hơn. Tôi cảm thấy mình vẫn đang không ngừng trưởng thành. Bây giờ tôi vẫn còn nhiều băn khoăn, câu hỏi và cảm xúc, nhưng tôi nghĩ, giống như quá trình làm tác phẩm của tôi chính là quá trình giải quyết vấn đề, ý nghĩa cuộc sống của tôi cũng là quá trình giải đáp những thắc mắc. Tôi hy vọng mình có thể luôn làm những điều thú vị”.
